Ый бэлиэлэрэ

Үрүҥ Айыы Тойон
Алгыс этэн
Билии төрдө буол диэн,
Билгэ Хааны,
Таҥха төрдө буол диэн
Таҥха Хааны,
Дьылҕа төрдө буол диэн
Дьылҕа Хааны
Бу дойдуга түһэртээбит.
Тэрис "Айыы суола"
Бу ыйы былыр бүтэй кэм дииллэрэ. Тохсунньу ый Таҥха Хаан таҥаралаах. Билгэлээччилэр тохсунньу ыйы от ыйыгар сөп түбэһиннэрэллэр. Тохсунньуга тымныйдаҕына, от ыйыгар кураан буолар. Оттон хаардаах, былыттаах буоллаҕына, ардахтаах ыйы күүтэллэр. Таҥха кыһыҥҥы күн туруутун кэнниттэн саҕаланар. Ороһуоспаттан Кириһиэнньэҕэ, ол аата тохсунньу 7 күнүттэн 19-гар диэри. Таҥха хаан киһи айылҕа ханнык эргиирин түбэһэ төрөөбүтүнэн сыһыаран киһи дьылҕатын быһаарар, билгэлиир кэм.
Таҥарата: Таҥха Хаан
Ойуута: орто күөрчэх
Суолтата: инникини өтө көрүнүү
Тыла: Туску
Сулуһа: Орой сулус
Бухатыыра: Дьулларыта Дохсун
Куота: Сырдык Куо
Мала: түөрэх
Тыаһа: аарык
Үүнээйитэ: тиит
Көтөрө: чооруос
Кыыла: сиэгэн
Аһа: тоҥ
Былыр Таҥха иһиллиир кэм иччилээх, сэрэхтээх кэм курдук өйдөнөр. Бу кэмҥэ «суллүүкүттэр” диэн уу абааһылара тохсунньу ый 6 түүнэ ааһан 7 күнэ үүнүүтүгэр , сарсыарда Орто дойдуга тахсаллар. Маҥнай уот оттооччу сүллүкүүттэр тахсаллар, онтон оҕолоро-уруулара, дьахталлара, эр дьонноро, кырдьаҕастара тахсаллар. Таҥха Хаан киһи дьылҕатын туһунан тугу этэрин айылҕа бу дьикти кэмигэр билгэлэнэн инникилэрин торумнанан көрөллөрө.
Таҥха кэмигэр куһаҕан тыынтан харыстаныы:
- Сүллүкүүттэртэн сэрэнэн, тымтыгынан аан, түннүк үрдүнэн, дал, хотон айаҕар кириэс саайаллар.
- Киһи кута барсыа диэн таһырдьа таҥас хаалларбаттар.
- Ойбонтон уу баспаттар.
- Абааһылар аймахтаһар ыйдара диэн уруурҕаһыыны оҥорботтор.
- Ордук хос тыл-өс тахсара сатаммат. Таҥха кэмигэр оҕолору мээнэ саҥардыбаттар.
Таҥха кэмигэр иччилээх түүллэри
Көннөрү даҕаны дьоннор көрөллөр.
Сатаан таай түүл тугу кэпсиирин.
Иһэр кэм чинчитэ түүлгэ наар биллэр.
Таҥха эгэлгэтэ, оо, эчи элбэҕин:
Таас тардыыта, түөрэх быраҕан быһаарыы,
Түүнүн икки сиэркилэни кэтээһин,
Ыарыктаах сабы каартаҕа хаамтарыы.
И.Г. Баишев "Айыы сырдыга"
Былыр таҥхалааһын көрүҥэ элбэҕэ. Таҥха оонньууларын тустарынан А.Е.Кулаковскай “Научные труды” диэн кинигэтигэр суруйан хаалларбыт.
Ойбоҥҥо олоруу.
Сэргэни миинии.
Сылгылар кэпсэтэллэрин истии.
Түннүгү үүттээһин.
Киһи уҥуоҕун миинии
Хаары сиидэлээһин
Түннүк анныгар олорон истии
Этэрбэһи хаамтарыы
Суол кытыытыгар талахтары туруоруу
Хорҕолдьунунан билгэлээһин
Ууга сабы сүүрдүү
Суорунаны тардыһыы
Бүргэс сүүрдүү.
Сэрэбиэй
Буосканан сэрэбиэй
Чүмэчи буоскатын бытарытан баран, улахан ньуоскаҕа ууран, атын умайа турар чүмэчи үрдүгэр тутан ууллараллар. Онтон тымныы уулаах иһиккэ куталлар. Ол кэннэ тоҥмут буоска быһыытынан билгэлэнэллэр. Холобур, массыына, сөмөлүөт курдук быһыылаах буоллаҕына – ыраах айаҥҥа.
Иннэнэн сэрэбиэй
Икки иннэни сыанан сотон баран, тымныы уулаах бүлүүһэҕэ угаллар. Иннэлэр бэйэ-бэйэлэрин таарыйыстахтарына, таптыыр киһигин кытта сыһыаҥҥыт тупсуо диэн сабаҕалыыллар.
Кинигэ ааҕыыта
Бу сэрэбиэйгэ хас да киһи кыттыан сөп. Халыҥ, сахалыы тылынан суруллубут кинигэни ылаллар, чүмэчи уматаллар. Сэрэбиэйдээччи иһигэр тугу билиэн баҕарарын таайар. Хараҕын симэн баран түбэһиэх сирэйи арыйан, түбэһиэх этиини эмискэ ыйаат, төлкөтүн ааҕар.
Кумааҕы күлүгүнэн сэрэбиэй
Халыҥ кумааҕыны, «быйыл миигин туох күүтэрий?» дии дии, кумалыы тутан баран, бүлүүһэ үрдүгэр уматаллар. Кумааҕы умайан бүппүтүн кэннэ, чүмэчи уотугар туһаайан бүлүүһэни араастаан эргитэ сылдьан, күлүгүн эркиҥҥэ көрөн, инникини сылыктыыллар.
Тохсунньу 18 түүнүттэн 19 күнэ буолуутугар, түүн оройугар – 12 чааска, «өлбөт мэҥэ ууну» хаһааныы оҥоһуллар. Бу уу сылы быһа ыраас уонна киртийбэт. Кыра быстах дьайтан эмтиир дьайыылаах. Иһиэххэ да, суунуохха да сөп.
1,2 – Тускун, Кэскиллээнэ
3, 4 – Албан, Айыына
5, 6 – Харысхан, Барахсаана
7, 8 – Эркин, Хотууна
9, 10 – Талбан, Сахаайа
11, 12 – Талыман, Күндүүнэ
13, 14 – Арылхан, Саргылаана
15, 16 – Айастаан, Сайдыына
17, 18 - Мургун, Намыйа
19, 20 – Дойду, Чөмчүүнэ
21, 22 – Айхал, Сыралыма
23, 24 – Хомус, Алаайа
25, 26 – Алгыс, Туйаарыма
27, 28 – Уран, Уйгууна
29, 30 – Дабаан, Алгыстаана
31 - Айаал, Сайаана.
Таҥха туһунан кинигэлэр
Кулаковский, Алексей Елисеевич .
Научные труды = Научнай үлэлэр / А . Е. Кулаковский ; Акад. наук СССР, Сиб. отд-ние, Якут. фил., Ин-т яз., лит. и истории . - Якутск : Якут. кн. изд-во, 1979. - 483 с.
В сборник включены научные труды зачинателя якутской художественной литературы А.Е. Кулаковского по верованиям, фольклору якутов и якутскому языку. Впервые издаются легенды и былины, записанные и переведенные на русский язык А.Е. Кулаковским.
Книга предназначена для научных сотрудников, студентов, аспирантов и всех тех, кто интересуется этнографией, фольклором, вопросами языка народов Сибири.
Федоров Афанасий Семенович
Саха ыалын сиэрэ-туома :айыылар, иччилэр, алгыстар, туомнар, үгэстэр / А.С.Федоров ; худуоһунньуктар : Е.И.Кривошапкина, И.Г. Белолюбская. – [2-с таһаарыы]. - Дьокуускай : Айар,2024. - 240 с.
Төрүт култуураны дириҥник билэр, норуокка тарҕатар, ыччакка уһуйар ытык киһи, алгысчыт Афанасий Федоров өбүгэлэрбит үйэлэри уҥуордаан кэлбит үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын аныгы саха ыала, дьон-сэргэ сөпкө тутуһалларыгар сүбэ-ама биэрэр.
Кинигэ ааҕааччы киэҥ араҥатыгар туһуланар.
Тэрис
Айыы Суола / Тэрис. - Дьокуускай : Бичик, 2002. - 160 с.
"Айыы Суола" кинигэҕэ саха норуотун муудараһа түмүллэн тиһик быһыытынан бэриллэр. Үлэ алгыс тылларынан, саха норуодунай хоһоонун нуорматынан сурулунна.
Тэрис.
Итэҕэл тылдьыта / Тэрис. - Дьокуускай : Бичик, 2012. - 127 с.
Бу кинигэҕэ Айыы үөрэҕин сүрүн суолталарын быһаарыылара киирдилэр. Саха итэҕэлин сүрүн өйдөбүллэрин быһаарыылара анал идэлээхтэргэ, төрүт культураны үөрэтээччилэргэ, студеннарга, үөрэнээччилэргэ көмө матырыйаал быһыытынан бэрилиннилэр.
Ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананар.
Бравина, Розалия Иннокентьевна.
Олох. Дьылҕа. Өлүү / Бравина Р. И. ; [И. Пестряков уруһуйдара ; худож. ред. Г. Т. Степанов]. - Дьокуускай : ИП Троев Ю. А., 2018. - 199 с.
Автор на основе фольклорных, этнографических и археологических материалов раскрывает и анализирует основные характеристики поведенческой культуры якутов с целью изучения мифологического сценария жизни, выявления жизненных ориентиров и ценностей этноса. Раскрывается природа и суть традиционных представлений саха о взаимоотношении человека и судьбы, о феномене смерти и загробном существовании.
Бравина, Розалия Иннокентьевна.
Түүл сахалыы тылдьыта / Р.И.Бравина Дьокуускай : Айар,2022. - 224 с.
Хас биирдии киһи түүн устата эгэлгэ түүлү түһээн арыт үөрэн-көтөн, дьоллонон, арыт ытаан-муҥнанан, баттатан-соһуйан уһуктар. Бу аата тугуй? Түүл диэн биллибэт эйгэ эйиэхэ таайтарыыта дуу, өйүҥ-санааҥ мөккүөрэ түмүллүбүтэ дуу?
Былыр–былыргыттан хайа да омукка түүл ураты суолталааҕа улуу бөлүһүөктэр, учуонайдар, бэйэбитигэр сыһыардахха, чулуу убайдарбыт фольклорга, этнографияҕа, философияҕа үлэлэригэр, дэҥ да буоллар, ырылыччы көстөр. Бу тылдьыт ол матарыйаалларга тирэҕирэн, саха киһитэ бэйэтэ түүлүн тойонноон, эргитэ ырытан, баҕар иннин да тымтыктанан көрөрүгэр, эрдэттэн сэрэнэн-сэрбэнэн сылдьарыгар анаан, аныгы олоххо сөп түбэһиннэрэн таҥылынна.
Хас биирдии түүл тус истээх, туспа домноох. Ол түһүүр киһи бэйэтин өйүттэн-санаатыттан, эргийэр эйгэтиттэн уонна анаарар дьоҕуруттан тутулуктаах.
Таайтарыылаах таҥха / [хомуйан оҥордулар В. И. Бочонина, Т. М. Нохсорова]. - Дьокуускай : Бичик, 2011. - 155, [1] с.
Тохсунньу ыйга өбүгэлэрбит былыр-былыргыттан таҥха иһиллээн, сэрэбиэй быраҕан, кистэлэҥ эйгэ быыһын сэгэтэн, инникилэрин тымпыктаан көрөллөрө. Ол үгэс күн бүгүҥҥэ диэри сүппэккэ-оспокко. таҥха оонньууларын сэҥээрэр киһи билигин да үгүс. Бу кинигэҕэ араас кэмҥэ бэчээккэ тахсыбыт матырыйааллар, дьон-сэргэ кэпсээнэ түмүллэн киирдилэр.
Билгэлэниэххэ= Погадаем? : [комплект карточек] / Т.И. Федорова. – Якутск : «Айар», 2024.
Биһиги өбүгэлэрбит түҥ былыргыттан күнү-дьылы билгэлииллэрэ, көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл, айылҕа араас көстүүтүн кэтээн көрөннөр, ону сылыктаан дьыллыыллара уонна таҥхалыыллара. Өбүгэ өйдөбүлүнэн Таҥха Айыы киһи олоҕун билиҥҥи туругун быһаарар, Билгэ Айыы инникитин туох буоларын билгэлиир, Дьылҕа Айыы кэлэр кэми, дьылҕаны этэр. Таҥха кэмэ Эргэ cаҥа дьылтан Кириһиэнньэҕэ диэри (12/01—19/01) барар. Бу кэмҥэ билгэлээһин ордук сөпкө таайыллар дииллэрэ... Биттэнии-билгэлэнии былыргыттан күн бүгүнүгэр диэри сүтэн-оһон хаалбакка тиийэн кэллэ.
Күндү ааҕааччыларбыт, билгэлээһиҥҥит, таайан көрүүгүт, таҥхалааһыҥҥыт дьолу, үөрүүнү тосхойдун!
Федоров Афанасий Семенович
Төлкө түүллээхтэр, билгэ биттээхтэр / А.С.Федоров. - Дьокуускай : Бичик, 2014. - 240 с.
Кинигэҕэ номох буолбут саха ураты айдарыылаах дьоно – ойууннар, удаҕаннар эттэниилэрин, уһуйуллууларын, көрүүлэниилэрин туһунан кэпсэнэр, кинилэр араас түбэлтэҕэ кыырыылара архыып матарыйаалларыттан ылылынна.
Ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананар.
Кистэлэҥнээх Саха сирэ : Дьулаан көстүүлэр, дьикти сирдэр / [хомуйан оҥордо А.С.Тимофеева ; худ. Р.К.Марков]. – Дьокуускай : Бичик, 2019. 64 с.
Киэҥ нэлэмэн Сахабыт сирэ ситэ чинчийиллибэтэх муннуга өссө да элбэх, дьон эҥин араас дьиктини, наука кыайан быһаарбатах көстүүлэрин түбэһэ көрөрө баар суол. «Кистэлэҥнээх Саха сирэ» кинигэттэн чучунаа, сүллүүкүн, сибиэн, онтон да атын амырыын күтүрдэр, дьулаан көстүүлэр уонна таайыллыбатах дьикти сирдэр тустарынан билиэҕиҥ. Ону сэргэ киһи этин сааһын арыйар үһүйээннэри, номохтору уонна дьиҥ олоххо буолбут түбэлтэлэри ааҕыаҕын. Бу таһаарыы эйиэхэ таайыллыбатах эйгэ быыһын сэгэтиэ.
Дьэ бу сүллүүкүн тахсар бириэмэтэ бэрт сонун буолар. Тыа сиригэр олорооччу сахаларга бу бриэмэҕэ бары олох туһунан – арааһынай ыалдьар-сүтэр, киһи-сүөһү, тотор-байар тустарынан билгэлээн хаалаллар. Холобур, маннык билгэлэр баар буолаллар: таҥха иһиллиир, бүргэс сүүрдэр, этэрбэс хаамтарар, кут кутар,таас тардар, уу тоҥорор диэн. Бу билгэлэр барылара тус-туһунан толкуйдаах буолаллар.
Кэпсээн салҕыытын А.И.Софронов - Алампа "Талыллыбыт айымньылар : Кэпсээннэр. Очерк. Хоһооннор. Поэмалар." кинигэтигэр ааҕыҥ!
Сүллүүкүн иһиллээһинэ
Былыр сахалар таҥха кэмигэр бэлэмнэнэн эрдэттэн отторун хас да хонукка тиийэр гына тиэйэллэрэ, оттор мастарын дьиэҕэ кыстыыллара, эргэ ойбоннорун ыраастыыллара, дьиэ таһын ып-ыраас гына күрдьэн кэбиһэллэрэ,эдэр дьон сүллүүкүн иһиллииргэ бэлэмнэнэллэрэ. Өбүгэлэрбит сүллүүкүнү киһилии саҥарар дьоҕурдаах уу иччитэ диэн этэллэрэ.
Биирдэ, кыра эдэхпинэ, убайым Ньукулай, дьукаахпыт Баһылай Уус уонна абаҕам улахан уола Дьөгүөр буоланнар таҥха иһиллии барарга бэлэмнэннилэр. Мин кинилэри, хайдах тутталларын-хапталларын, кэтии сырыттым. Убайым аах куобах истээх нэк суорҕаны, харалаах аас тэллэҕи ылан суулаатылар уонна туох да саҥата-иҥэтэ суох тахсан бардылар.
Ол киэһэ аҕам остуоллары, талах олох мастары атах ороҥҥо уурталаата. Балаҕаммыт тута хайдах эрэ кэҥээбиккэ дылы буолла. Мустубут дьон кыра уолаттары быа тардыһыннардылар, оттон атыттар биһилэх кутустулар. Ити курдук үөрэн-көтөн ортолуу оонньуу сырытттахпытына, били таҥха иһиллии барбыт дьоммут аҕылаан-мэҥилээн киирэн кэллилэр.
Кэпсээн салҕыытын "Кистэлэҥнээх Саха сирэ : Дьулаан көстүүлэр, дьикти сирдэр" кинигэҕэ ааҕыҥ!
1. Кулаковский, Алексей Елисеевич .Научные труды = Научнай үлэлэр / А . Е. Кулаковский ; Акад. наук СССР, Сиб. отд-ние, Якут. фил., Ин-т яз., лит. и истории . - Якутск : Якут. кн. изд-во, 1979. - 483 с.
2.Таайтарыылаах таҥха / [хомуйан оҥордулар В.И.Бочонина, Т.М.Нохсорова]. – Дьокуускай :Бичик, 2011. – 160 с.
3.Тэрис. Айыы Суола / Тэрис. - Дьокуускай : Бичик, 2002. - 160 с.
4. Федоров А.С.Өбүгэ сиэрэ-туома / А.С.Федоров. – Дьокуускай : Бичик, 2011. – 448 с.
5. Федоров Афанасий Семенович. Саха ыалын сиэрэ-туома :айыылар, иччилэр, алгыстар, туомнар, үгэстэр / А.С.Федоров ; худуоһунньуктар : Е.И.Кривошапкина, И.Г. Белолюбская. – [2-с таһаарыы]. - Дьокуускай : Айар,2024. - 240 с.
AI Website Generator